اختلاف لهجههااختلاف لغات و لهجه‌های قبایل عرب؛ از عوامل اختلاف قرائات را اختلاف لهجه‌ها گویند. ۱ - تعدد لهجههاهر ملتی هر چند زبان واحد داشته باشد، بر حسب تعدد قبایل و تیره‌های آن، لهجه‌های متعدد و مختلف دارد. عرب نیز از این قاعده مستثنا نیست و قبیله‌های آن لهجه‌های مختلفی داشتند و هر کدام کلمات را به گونه‌ای متفاوت با دیگری ادا می‌کردند. ۲ - موارد اختلاف لهجه‌های قبایلبرخی از این تفاوت‌ها عبارتند از: ۱. اختلاف در حرکات کلمات. فراء می‌گوید قبیله قیس و اسد کلمه «نستعین» را به فتح نون، و دیگران به کسر نون تلفظ می‌کنند. و به گفته ابن جنی ، بادیه نشینان «الحمد لله» را به ضم دال و لام، و کسی مثل ابراهیم بن ابی علبه به کسر دال و لام قرائت می‌کنند. ۲.۱ - اختلاف در حرکت و سکون۲. اختلاف در حرکت و سکون ، مثل «معکم» که عده‌ای به فتح عین و عده‌ای به سکون عین می‌خوانند. ۳. تبدیل حرفی به حرف دیگر؛ مانند:"اولئک" که بعضی آن را "اولالک" خوانده‌اند. ۴. اختلاف در همزه و تلیین، مثل:مستهزئون ومستهزون. ۲.۲ - تقدیم و تاخیر حروف۵. تقدیم و تاخیر در حروف یک کلمه؛ مانند: "صاعقة" و " صواعق " که لغت مردم حجاز و به زبان قرآن است و بنوتمیم آن را "صاقعه" و "صواقع" تلفظ می‌کردند. ۶. اختلاف در اثبات و حذف، مثل: استحیت واستحییت. ۷. تبدیل حرف صحیح به معتل، مثل: اما زید وایما زید. ۸. اختلاف در اماله و تفخیم ، در کلماتی مثل: « قضی » و « رمی ». ۹. اختلاف در حرکت دادن حرف ساکن به کسر یا ضم، مثل: اشتروا الضلالة؛ به کسر و ضم واو. ۲.۳ - اختلاف در تذکیر و تانیث۱۰. اختلاف در تذکیر و تانیث، چنان که برخی می‌گویند: هذه البقر و هذه النخیل. و برخی دیگر می‌گویند: هذا البقر و هذا النخیل. ۱۱. اختلاف در ادغام ، مثل: مهتدون و مهدون. ۲.۴ - اختلاف در اعراب۱۲. اختلاف در اعراب ، مثل: مازید قائما و مازید قائم، چرا که نزد قبیله تمیم «ما» غیر عامل است، ولی نزد اهل حجاز ، مانند «لیس» عمل می‌کند. و مثل: ان هذین و ان هذان، که قبیله بنی حارث بن کعب ، یاء ساکنی که حرف قبل از آن مفتوح باشد به الف تلفظ می‌کنند. ۱۳. اختلاف در صورت جمع برخی کلمات، مثل:«اسری» و «اساری». ۲.۵ - اختلاف در «تحقیق»۱۴. اختلاف در « تحقیق » یعنی: مبالغه در اظهار حرف یا حرکت آن و اختلاس، مثل: «یامرکم» که تحقیق یا اختلاس ضمه راء در لهجه‌های مختلف فرق می‌کند. و مثل اختلاف در تحقیق یا اختلاس کسره فاء در:«فمن عفی له». ۱۵. اختلاف در وقف بر هاء تانیث، مثل: هذه امة به وقف هاء و امت به وقف بر تاء ساکنة. ۲.۶ - اختلاف در میزان اشباع۱۶. اختلاف در میزان اشباع که به حد تولید حرف برسد یا نه، مثل: «انظور» در:«انظر». و مبالغه تمیم و بنی قیس بن عیلان در اظهار همزه مفتوحه- تا حدی که تبدیل به حرف عین شود و به «عنعنة تمیم» شهرت یافته- نیز از همین قبیل است، مثل: «اشهد عنک رسول الله». ۳ - دیدگاه اندیشمندانابوشامه مانند ابن قتیبه در این باره گفته است: در قرآن از همه زبان‌ها و لهجه‌های عربی لغاتی وجود دارد؛ زیرا قرآن بر تمام عرب‌ها نازل شد، و خداوند متعال به آنها رخصت داد تا بتوانند آن را بر حسب لغات مختلف خود قرائت کنند؛ لذا قرائت‌های مختلف درباره قرآن کریم پدید آمده است. از معاصران، دکتر طه حسین ریشه اختلاف قرائت‌ها را اختلاف لهجه‌ها می‌داند. دکتر صبور شاهین در کتاب خود گزارشات متعددی را از قراء نقل کرده که منشا اختلاف در آنها، اختلاف لهجه‌ها می‌باشد. [۲]
فضلی، عبد الهادی، تاریخ قراءات قرآن کریم، ص۱۲.
[۳]
خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن شناخت: مباحثی در فرهنگ آفرینی قرآن، ص۹.
۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اختلاف لهجه‌ها». |